به گزارش خبرگزاری مهر، همزمان با آغاز ماه مبارک رمضان، علی اکبر جوکار سفیر و علی اکبر طالبیمتین رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در جمهوری قزاقستان با خانم کومیس سیتووا رئیس جدید کتابخانه آکادمی ملی قزاقستان دیدار و در زمینه کتابداری و توسعه روابط علمی و فرهنگی گفتگو کردند.
کومیس سیتووا در دیدار با سفیر و رایزن فرهنگی ایران در قزاقستان به علاقه کتابداران قزاقستان به استفاده از تجربیات غنی ایران در زمینه کتابداری اشاره و آمادگی کتابخانه آکادمی ملی قزاقستان را برای برگزاری برنامههای مشترک اعلام کرد.
جوکار با تبریک فرارسیدن ماه مبارک رمضان و نیز تبریک انتصاب خانم سیتووا به عنوان رئیس جدید کتابخانه آکادمی ملی قزاقستان، به جایگاه مهم ایشان در مجموعه وزارت فرهنگ این کشور اشاره و تلاشهای وی را در توسعه همکاریهای فی مابین را ستود. سفیر کشورمان اظهار امیدواری کرد رئیس جدید کتابخانه آکادمی ملی در سمت جدید همچون گذشته منشأ خدمات ارزشمند در ارتقا روابط بوده و ما شاهد تحول در حوزهی کتابخانهای دو کشور باشیم.
وی همچنین، تأکید کرد که خانم سیتووا با سفر به ایران، روابط دو کشور را در عرصه علمی و فرهنگی و کتابخانهای توسعه دهد و تفاهمنامه همکاری با کتابخانه ملی ایران را امضا کند.
جوکار، تبادل افکار و اندیشهها از طریق اجرای برنامههای مشترک را یکی از راههای مهم حفظ و نگهداری فرهنگ و تمدن شرقی در مقابل سیاست تهاجمی رسانهای غرب دانست که درصدد کمرنگ سازی و نابودی فرهنگ شرقی هستند. به گفته وی برگزاری چنین برنامههای فرهنگی میتواند به آگاهی مردم دو کشور از فرهنگ یکدیگر کمک کند.
کومیس سیتووا رئیس جدید کتابخانه آکادمی ملی قزاقستان نیز در سخنانی، به روابط دوستانه و دیرینه میان ایران و قزاقستان اشاره کرد و گفت: امیدوارم این دیدار نیز توسعه بیشتر همکاریها میان دو کشور را به ارمغان بیاورد.
وی ضمن آنکه از علاقهمندی خود برای سفر به ایران در نیمه دوم سال جاری میلادی نیز خبر داد و گفت: بازدید از کشور دوست و برادر ایران و آشنا شدن با کتابخانه ملی ایران میتواند به گسترش روابط دو کشور در بخش علمی و پژوهشی کمک کند.
رئیس کتابخانه آکادمی ملی قزاقستان به علاقه کتابداران قزاقستان به استفاده از تجربیات غنی ایران در زمینه کتابداری اشاره و آمادگی خود را برای برگزاری برنامههای مشترک در طی سال را اعلام کرد. وی در ادامه، ابراز امیداوری کرد که سفارت و رایزنی فرهنگی ایران بتوانند در برنامههای این کتابخانه نیز حضور پرشکوهی داشته باشند.
به گزارش خبرگزاری مهر، در بخشی از مقدمه این اثر به قلم محمود شالویی رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی آمده است: «درباره منظومهی فکری نظامی سخن بسیار است و شناخت اندیشههای ژرف او مجالی گسترده میطلبد که قلم را یارای توصیف تمامی آن نیست. بااینحال، به پاس بزرگداشت این فرزانه پارسای سرزمین پارس، مجموعهای پیش رو گرد آمده تا پردهای از ابعاد فکری و اعتقادی او را کنار زند و پرتویی از انوار اندیشهورزیهای درخشانش را بازتاب دهد.
فهرست عناوین این اثر عبارتند از: کارکرد نقادانه کنایات و امثال در دیوان اشعار نظامی؛ دکتر رؤیا احمدامرجی، تربیت اخلاقی در اشعار نغز نظامی گنجوی؛ دکتر محسن ایمانی، ایران در اشعار حکیم نظامی دکتر نادره جلالی، پیدا و پنهان؛ دکتر اصغر جوانی، نمادشناسی نجومی نگارههای هفت گنبد بهرام اثر شیخزاده؛ دکتر جلیل جوکار، جوهرۀ عشق در منظومههای حکیم نظامی گنجوی؛ دکتر امیراصلان حسنزاده، بررسی و تحلیل رویکرد حکیم نظامی به تعدادی از اعلام در خمسه؛ دکتر محمد خاکپور، نظامیپژوهی در ازبکستان: بررسی سیر تاریخی کارنامۀ نظامیپژوهی در ازبکستان؛ دکتر ابراهیم خدایار، تحلیل ساختار نگارۀ دیدن خسرو و شیرین در چشمهسار، بر اساس نشانهشناسی پیرس؛ دکتر علیرضا خواجه احمد عطاری، پیوند وزن و محتوا در غزلیات نظامی گنجوی؛ دکتر غلامرضا خوشاقبال، سارا گرامی، فرنار ملکی سروستانی، نظامی گنجوی، دینداری میهنپرست؛ دکتر اصغر دادبه، مطالعۀ تطبیقی مضامین غنایی مربوط به توصیف معشوق در هفت پیکر نظامی و اشعار عاشقانه پوچویی؛ دکتر نجمه دری، مینگجیائویانگ، مقدمهای بر میزان حضور و نقش سازهای تاریخی موسیقی ایران در پنج گنج حکیم نظامی؛ دکتر فرید رحمتی، نگاهی گذرا به منظومههای حیرتالابرار و فرهاد و شیرین امیر علیشیر نوایی؛ مهندس غلامرضا رزمی، کارکرد نمادین رنگ قرمز در هفت پیکر نظامی؛ دکتر رضا رفیعی راد، نگاهی توصیفی به نگارۀ معراج سلطان محمد نقاش؛ از نسخۀ مخزنالاسرار نظامی گنجوی؛ دکتر محمودرضا سلیمانی کوشکی، عشق کیهانی و دیدار زیباروی آسمانی، خاستگاه دریافت تأویلی عاشقانههای نظامی دکتر مریم صالحینیا، اطهر پوراسماعیل فرگی، سهمِ نظامی گنجهای در بنیادگذاری ادبیات پایداری دکتر محمد طاهری خسروشاهی، تحلیل فرایند زایشی معنا و کارکرد لایههای زیرین نشانهها دکتر مهیار علویمقدم، تخیّل ساختاری نظامی گنجوی در هفت پیکر؛ دکتر نسرین فقیه ملک مرزبان، مشترکات شعر نظامی و خاقانی؛ دکتر احمد گلی، تأثیر اخلاقی پنج گنج نظامی در گسترۀجامعۀ مدنی؛ دکتر سیداحمدرضا مجرد؛ بررسی «واسوخت» در منظومۀ خسرو و شیرین نظامی گنجهای؛ صادق مدرسزاده، دکتر محمد امیر مشهدی، معماری و شهرسازی در آثار نظامی گنجوی؛ دکتر نیلوفر ملک، شگردها و ابتکارات نظامی در منظومهسرایی؛ دکتر ناصر نیکوبخت، بررسی مقولۀ عشق در منظومۀ لیلی و مجنون نظامی بر اساس نگرش استرنبرگ؛ دکتر مجید هوشنگی، فاطمه نظری زردآلویی. در پایان نیز چکیدۀ انگلیسی مقالات آمده است.
دفتر دوم کتاب «نظام سخن»، مجموعه مقالات همایش ملی حکیم نظامی با گردآوری، تهیه و تنظیم کاوه خورابه، امید ذاکری کیش و فاطمه بستان دوست نیکو، زیر نظر محمود شالویی رئیس انجمن، منتشر شده است.
به گزارش خبرگزاری مهر، پس از سالها، رمان «قاعده بازی» نوشته فیروز زنوزی جلالی دوباره روانه بازار نشر شد. این اثر که نخستینبار در سال ۱۳۷۸ منتشر شد، به دلیل روایت منحصربهفرد، فضاسازیهای دقیق و شخصیتپردازیهای عمیق، به سرعت به یکی از آثار شاخص ادبیات معاصر ایران تبدیل شد.
«قاعده بازی» داستانی پیچیده و چندلایه است که با زبانی پرکشش و موجز، خواننده را در دنیایی پر از تعلیق و ابهام قرار میدهد. زنوزی جلالی در این رمان از روایتی خطی با ساختاری نوین استفاده کرده که در داستاننویسی فارسی کمتر دیده میشود. این رمان نهتنها برنده جایزه کتاب سال ۱۳۷۸ شده، بلکه انجمن قلم ایران نیز آن را شایسته تقدیر دانسته و در نخستین دوره جایزه جلال آل احمد تحسین شده است.
در این رمان، ماجراهای شخصیتهای مختلف در قالب بخشهایی چون «روز روباه»، «شب روباه»، «روز شغال»، «شب شغال»، «روز گرگ» و «شب پلنگ» روایت میشود. این عناوین نمادین، بیانگر نگاه تمثیلی به شخصیتها و موقعیتهای داستانی هستند که خواننده را در مسیر درک بهتر داستان همراهی میکنند.
زنوزی جلالی با توصیفهای دقیق و فضاسازیهای وهمآلود، دنیایی خلق میکند که در آن، مرز میان خیر و شر، حقیقت و توهم، و بازی و واقعیت محو میشود. سبک روایی خاص و شخصیتهای چندوجهی «قاعده بازی» را به اثری کمنظیر در ادبیات داستانی ایران تبدیل کرده است.
در بخشی از این کتاب میخوانیم؛
«سختترین لحظهها، همانهایی هستند که باید تصمیم بگیری. لحظههایی که میدانی یک انتخاب، میتواند همه چیز را تغییر دهد. آنجا که دیگر برگشتی نیست، آنجا که تنها راه، رفتن است؛ رفتن به دل تاریکی، به دل ناشناختهها…»
چاپ دوم کتاب قاعده بازی، پس از دو دهه، با شمارگان ۵۰۰ نسخه توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شده است.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: هرکس از فرزند او میپرسید «پدرت چکاره است، میگفت کتاب میخواند!
_: یعنی چکار میکند؟
_: همین دیگر، کتاب میخواند!»
شاید این بهترین توصیف از ایرج افشار باشد، مردی که بسیار کتاب میخواند، و بسیار کتاب جمع میکرد.
ایرج افشار (زاده ۱۶ مهر ۱۳۰۴ تهران – درگذشته ۱۸ اسفند ۱۳۸۹ تهران) یکی از برجستهترین پژوهشگران فرهنگ و تاریخ ایران و ادبیات فارسی بود. میتوان گفت او به عنوان پدر کتابشناسی ایران شناخته میشود و در زمینههای مختلفی از جمله ایرانشناسی، کتابشناسی، نسخهپژوهی، و روزنامهنگاری فعالیت داشت.
ایرج افشار در تهران به دنیا آمد و فرزند دکتر محمود افشار یزدی بود. او تحصیلات خود را در دانشکده حقوق دانشگاه تهران به پایان رساند و بعدها به عنوان استاد در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران مشغول به کار شد.
افشار سابقه تدریس در دانشگاههای داخل و خارج از ایران را داشت و در دانشگاههای برن و ساپورو تدریس کرده است. او همچنین اولین رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بود و در چندین مجله فرهنگی به عنوان سردبیر یا مدیر فعالیت داشت. ایرج افشار در طول عمر فرهنگی خود با مجله و نشریات معتبری همکاری کرد و نوشتههایش در آنها چاپ شد، همچنین وی سردبیر و صاحب امتیاز چند مجله در دورههای مختلف بود. افشار در برخی از نوشتههایش از نام (الف. الف) و (الف. افشار) در دهه ۱۳۲۰، پناه (در مجله ایران ما )۱۳۳۰ و ساسان (در مجله ستاره) ۱۳۳۱ برای خود استفاده کرده است.
محمدرضا شفیعی کدکنی و ایرج افشار
افشار از دهه ۲۰ شمسی به بعد با مجله و نشریههای، آینده، آئین، خاورزمین، یادگار، پیام نو، مردم، جهان نو، خواندنیها، قیام ایران (بهجای) جبهه، داریا، یغما، شرقمیانه، دانش، سالنامه کشور ایران، اطلاعات ماهانه، شهرری، مهر ایران، نمایشگاه، اطلاعات ماهانه، ایران ما، سپیدهدم، نورجهان، عالم هنر، سخن، مهر، آموزش و پرورش، آسیا، کبوتر صلح، گلهای رنگارنگ، عالم هنر، ستاره، هوخت، تئاتر، تربیت، مجموعه فرهنگ ایرانزمین، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، کیهان فرهنگی، بامشاد، کتابهای ماه، راهنمای کتاب، اطلاعات، نشریه نسخههای خطی، نشریه ایرانشناسی، کاوه، سالنامه ایساتیس، نشریه سازمان دانشجویان ایرانی در آمریکا، ارمغان، نشریه اخبار دانشگاه تهران، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، فردوسی، وحید، نشریه وزارت امور خارجه، هنر و مردم، نشریه کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد، یادنامه ایرانی مینورسکی، بررسیهای تاریخی، کتابداری، ایرانشناسی، نشریه انجمن فرهنگ ایران باستان، مجموعههای فرهنگ ایران زمین، خرد و کوشش، گوهر، بررسیهای تاریخی، کتاب امروز، روابط بینالمللی، تاریخ، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تربیت معلم، نگین، محیط ادب، فردای ایران، اثر، مجموعه فرخنده پیام، بیاض، حافظشناسی، زبان فارسی در آذربایجان، عابدی نامه، مجموعه هفتاد مقاله، آدینه، فصلنامه تئاتر، دنیای سخن، صوفی، کهکشان، کلک، آرمان، جُنگ، دانش و فن، فصل کتاب، نشر دانش، ایندوایرانیکا، گلچرخ، مجموعههای یزدنامه، گیلاننامه، گیلهوا، رهآورد، تصویر، مجموعه نامواره دکتر محمود افشار، آینه پژوهش، کرانه، ایراننامه، سالنامه گلآقا، گردون، مجموعههای نامگانی علی سامی، یکی قطره باران، کتاب پاژ، قافلهسالار سخن، معارف، تحقیقات اسلامی، نامه فرهنگستان، جهان کتاب، نگاه نو، گلستان، ایرانشناسی، رهآورد، معارف، آینه میراث، جهان کتاب، فرهنگ، نگاه نو، فصلنامه شقایق و بخارا همکاری کرد.
ایرج افشار نزدیک به ۳۰۰ کتاب و بیش از ۳۰۰۰ مقاله در زمینههای مختلف تألیف کرده است. از جمله آثار مهم او میتوان به فهرستنامه کتابشناسی ایران و سواد و بیاض اشاره کرد. او همچنین به عنوان مصحح متون کهن فارسی شناخته شده است. او همچنین عضو شورای عالی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و انجمن ایرانشناسی بود و در نهادهای مختلف پژوهشی و فرهنگی فعالیت میکرد. او به دلیل تلاشهایش در زمینه اطلاع رسانی فرهنگی و تدوین منابع اطلاعاتی، از مهمترین چهرههای فرهنگی ایران به شمار میرود.
در آثار برجسته استاد ایرج افشار، از پیشکسوتان و نوآوران برجسته حوزه ایرانشناسی، میتوان به مواردی بی نظیر اشاره کرد که سهم بسزایی در اعتلای این رشته داشتهاند. دفتر کتابهای ایران، یکی از مهمترین اقدامات او، آغازگر تدوین و انتشار کتابشناسی ملی بود؛ اثری بنیادین که تا پیش از آن هیچ نهادی برای نشر آن پیشقدم ن شده بود. این دفتر نقطه عطفی در ثبت و بازنمایی رسمی کتابهای منتشر شده در کشور به شمار میرود. از دیگر دستاوردهای ارزشمند او، تصحیح و انتشار متون کهن فار سی است. آثار درخشانی چون «الصیدنهفیالطب» (ترجمه فارسی) از ابوریحان بیرونی در زمینه داروشناسی باستان و «مجملالحکمه»، ترجمهای حکیمانه از رسائل اخوانالصفا، شاهدی بر تلاش او برای زندهنگهداشتن گنجینههای علمی گذشته بودهاند. یکی دیگر از آثار ماندگار ا ستاد، مجموعه بینظیر «فهرست مقالات فارسی» است؛ اثری که به نوعی شاهکلید پژوهشهای فارسی زبان محسوب میشود.
ایرج افشار، اللهیار صالح و عباس زریاب خویی
از دیگر آثار او میتوان به «فهرست دستنویسهای فارسی در کتابخانه ملی اتریش و آرشیو دولتی اتریش در وین» اشاره کرد. این فهرست که توسط نشر فهرستگان به چاپ رسید، به درستی بهعنوان کتاب سال ۱۳۸۲ خورشیدی انتخاب شد.کتابهایی مانند: «حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر»، «سمریه: در مزارات سمرقند»، «جامع مفیدی»، «اسکندرنامه»، «تاریخ مختصر اصفهان»، «دیوان کهنه حافظ»، «تاریخ ایران در دوره قاجار»، «اخبار مغولان در انبانه ملأ قطب»، «الاکیال و الاوزان» و بسیا ری دیگر، تنها بخشی از تلاشهای بیوقفه او برای کشف و انتشار منابع گوناگون ایران شناسی است.
کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و ایرج افشار
کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به عنوان بزرگترین کتابخانه دانشگاهی ایران، توسط اهدای سید محمد مشکات در سال ۱۳۲۸ بنیانگذاری شد. او ۱۳۲۹ نسخه خطی نفیس را به دانشگاه تهران اهدا کرد که هسته اصلی این کتابخانه را تشکیل داد. در سال ۱۳۴۶، مدیریت کتابخانه به صورت مستقل درآمد و ایرج افشار به عنوان رئیس کتابخانه مرکزی منصوب شد. همچنین سید حسین نصر به ریاست شورای کتابخانه مرکزی که شامل ۱۶ عضو بود، انتخاب گردید. به این ترتیب، بهرهبرداری از ساختمان جدید و نیمهتمام این کتابخانه در شهریور ۱۳۴۹ آغاز شد و نسخههای خطی موجود در دانشکدههای این دانشگاه به این ساختمان منتقل گردید. برای احداث و تجهیز آن، بیش از بیست میلیون تومان از اعتبارات سازمان برنامه هزینه شد. این بنا در سال ۱۳۵۰ به طور رسمی افتتاح گردید. همچنین در همان سال، ایرج افشار انتشار کتابها، فهرستها و جزوات مربوط به کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد را پایهگذاری کرد. اکنون، این کتابخانه به عنوان بزرگترین کتابخانه دانشگاهی ایران شناخته میشود.
سال ۱۳۲۸: سید محمد مشکات ۱۳۲۹ نسخه خطی را به دانشگاه تهران اهدا کرد.
سال ۱۳۴۶: کتابخانه مستقل شد و ایرج افشار به مدیریت آن منصوب شد.
سال ۱۳۵۰: بنای فعلی کتابخانه گشایش یافت و انتشارات کتابخانه مرکزی توسط ایرج افشار تأسیس شد.
سال ۱۳۵۳: مرکز اسناد به کتابخانه اضافه شد و نام آن به کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد تغییر یافت.
زندگی علمی افشار همواره با عشق و علاقه به کتاب و نسخهشناسی پیوند خورده بود. او با نگارش بیش از ۳۰۰ اثر در حوزه ایرانپژوهی، تصحیح متون و انتشار بیش از ۲۰۰۰ مقاله علمی، خدماتی بیبدیل به تاریخ فرهنگ و ادب ایران ارائه کرد. علاوه بر این، تدوین ۷۷ مقاله به زبانهای غیرفارسی، نگارش ۱۶۲ مقدمه برای آثار دیگران، مشارکت در فهرست نگاری نسخههای خطی دانشگاه هاروارد و همکاری با مجموعه وسیعی از ناشران و انجمنها نشاندهنده جایگاه ویژه او در عرصه فرهنگی است. از یادگارهای ماندگار او نیز میتوان به اهدای کتابخانه شخصیاش اشاره کرد؛ مجموعهای ارزشمند شامل بیش از ۳۰ هزار نسخه خطی و چاپی، که بستر تحقیقاًتی غنی برای پژوهشگران امروز فراهم آورده است.
میگویند: «الاسماء تنزل من السماء» (نامها از آسمان نازل میشوند). ایرج در شاهنامه نام سومین پسر فریدون است، نامی که آنرا کوتاه شده ایران ویج (سرزمین مرکزی ایران) میدانند و در ریشه با ایران و آریا همخانواده است. ایرج افشار یزدی، فرزندی شایسته برای ایران بود.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: فاروق نجمالدین در نجف به دنیا آمده و از نوجوانی در تهران زندگی میکند. تحصیلات دانشگاهیاش را در ایران رشته جامعهشناسی و علوم ارتباطات گذرانده و پس از آن، بهعنوان فیلمساز و تهیهکننده برنامههای تلویزیونی مستند و داستانی در صدا و سیما فعالیت حرفهای خود را آغاز کرده است. آنطور که خودش میگوید مثل بسیاری از افراد دیگر، به آثار ادبی علاقهمند بوده و همین علاقه موجب شد که در هر دو زبان فارسی و عربی مطالعه کند. طبیعتاً برای هر کسی ممکن است این فکر پیش بیاید که شیوایی و زیباییای که در یک زبان مشاهده میکند، به زبان دیگر منتقل کند؛ چه از فارسی به عربی، چه از عربی به فارسی. به این ترتیب او در عرصه ترجمه نیز کار خود را شروع کرد، تجربهای که بهانه این گفتگو بود.
مشروح گفتگوی او با مهر درباره ترجمه ادبیات معاصر عرب و کتاب «مجنون سلما» نوشته جان دوست و ترجمه فاروق نجم الدین را در ادامه میخوانید:
* کار سخت مترجم به نظرم ساختن پل ارتباطی بین دو زبان است، این ارتباط را باید خیلی خوب برقرار بکند.
ببینید، طوری است که وقتی انجام نمیدهی، احساس دغدغه داری، میدانی؟ این شیوه بیان و ادبیات بخشی از زندگی تو شده است، وقتی آن را کتمان میکنی یا به زبان نمیآوری، انگار چیزی کم است. اما وقتی انتقالش میدهی، به نوعی به آرامش میرسی. در نتیجه، بله، هر دو جنبه را دارد؛ هم سختیها و هم رضایتی که به انسان میدهد.به هر صورت من کار ترجمه را، در کنار فیلمسازی، به شکل جدیتر از دهه ۸۰ شروع کردم.
* اولین کتابی که ترجمه کردید، چه بود؟
کارم را با ترجمه دو نمایشنامه از غسان کنفانی آغاز کردم. یکی از آنها «پلی به سوی ابدیت» نام دارد. این نمایشنامهها در واقع محتوایی فلسفی دارند، با تأکید بر اسطورههای جامعه عرب و پرداختی خاص که به گفته خود نویسنده، اگزیستانسیالیستی است. غسان کنفانی گرایشهای انسانی داشت و جزو مبارزینی بود که به دلیل مقاومت در برابر اشغالگری از فلسطین رانده شده بود. او هرگز سلاح برنداشت، اما نهایتاً به خاطر فعالیتهای قلمیاش توسط نیروهای صهیونیستی ترور شد.
* صهیونیستها انتخاب شده کسانی را هدف قرار میدهند که مبارزهشان فکر ی است. میدانند که باید فکر را از میان ببرند، پیش از آنکه منجر به عمل شود.
در دهه ۹۰ میلادی، این مباحث به موضوعات دیگری نیز کشیده شد. من در حوزه جامعهشناسی و علوم ارتباطات فعالیت داشتم و کتابی تحت عنوان جنبشهای معاصر جهان عرب در دوران مدرنیته ترجمه کردم که از ابراهیم حیدری بود و توسط انتشارات علمی فرهنگی منتشر شد. همچنین کتاب دیگری با نام تولد اهریمن ترجمه کردم که اثری روزنامهنگارانه است و به قلم آقای عبدالباری عطوان، روزنامهنگار معروف فلسطینی نوشته شده بود.
* چه عنوان کنجکاویبرانگیزی! درباره چیست؟
این اثر درباره داعش نوشته شده. عنوان عربی آن تنها اشارهای به دولت اسلامی در عراق دارد.
* به نظرم انتخاب نام فارسی آن جذاب و پرمعناست.
ما از دورهای اهریمنی عبور کردهایم و هنوز هم خطر بازگشت آن وجود دارد. مسئله این است که این خطر تنها از بیرون جوامع نمیآید، بلکه ریشههایی درون این جوامع دارد. جوامعی همچون کشورهای عربی، افغانستان، زمینهای برای ظهور تلقیهای تندروانه، افراطی و بنیادگرایانه دارند؛ تلقیهایی که اساساً مخرب و ویرانگر هستند. این امر شاید ارتباط مستقیمی با کتاب نداشته باشد، اما کوتاه بگویم که ظهور چنین تفکراتی بیشتر ناشی از ناکامی از گرایشهای ناسیونالیستی در پنجاه سال گذشته بوده است. حکومتهای ناصری، بعثی و ناسیونالیستی لیبرال در طول یک قرن گذشته، مخصوصاً در مواجهه با مسائلی مانند اسرائیل، موفقیت چندانی کسب نکردند. این ناکامیها باعث شد حتی برخی از روشنفکران، فارغالتحصیلان دانشگاه الازهر، چه دینیگرا و چه غیر دینی، به این نتیجه برسند که آن جریانها نیز راه به جایی نبردهاند؛ و ما همچنان ملتی درجه دو باقی ماندیم. همین عامل موجب تقویت تفکرات افراطی و گرایش به بنیادگرایی شد.
* بنابراین، تلاش میشود تا با تکیه بر دیدگاههای افراطی و بنیادگرایانه در حوزه مذهب و دین پیش بروند و به بزرگی برسند؟
بله، این گروهها توانستند بخشی از جامعه را بسیج کنند و امروز هم همچنان به بسیج کردن ادامه میدهند. به همین دلیل واقعاً میتوان آنها را نوعی «اهریمن» تلقی کرد، اما نه اهریمنی که بیرون از جامعه وجود دارد؛ بلکه این پدیده از دل خود جوامع ما سرچشمه میگیرد.
* غرب هم به این وضعیت دامن میزند، آتش آن را شعلهورتر میکند و این جریانها را بزرگتر جلوه میدهد. به نظر میرسد این را خوب فهمیده است و اگر هدفش مقابله با اسلام یا موجودیت این تمدنها و کشورها باشد، تلاش میکند این کار را از طریق جریانهای درونی این جوامع و با استفاده از شمشیری که به نام اسلام بلند شده انجام دهد.
علتها بسیار متنوع هستند و نمیخواهم وارد جزئیات این بحث شوم، اما میخواهم توجه شما را به نکتهای جلب کنم؛ مثلاً گروههایی مثل داعش، بخش قابلتوجهی از نیروهای خود را از مناطقی مثل چچن تأمین میکنند. حالا چرا؟ یعنی هرچه از مرکز این ایدئولوژی دورتر میشویم، گرایش به بنیادگرایی بیشتر میشود؟ پاسخ مثبت است. جوامعی که تازه به نوعی گرایش دینی میرسند یا به تازگی این هویت را پذیرفتهاند، انگیزه بیشتری دارند که بگویند: شما، چه به عنوان عرب یا مسلمان، دین را درست نفهمیدهاید! این رفتار معمولاً از تلاش برای فاصله گرفتن از گذشته خود و محیط اطرافشان (که اغلب با سنتهای مسیحی شکل گرفته) ناشی میشود. در نتیجه، آنها برای ارائه یک هویت جدید که با جامعه سابقشان تضاد داشته باشد، به سمت تفاسیری بنیادگرایانهتر متمایل میشوند. نمونهاش را میتوانید در جاهایی مثل جزیره بالی یا چچن مشاهده کنید، که افراد زیادی از آن مناطق به چنین گرایشهایی جذب میشوند. نمیتوان انکار کرد که چنین جریانهایی، حتی اگر مستقیماً از متن اسلام سنتی نشأت نگرفته باشند، ارتباطی با آن دارند. به طور مثال، وقتی کسی از بهائیت تغییر دین داده و مسلمان میشود، گاهی رفتارهای شدیدتری علیه بهاییها از خود نشان میدهد. مشابه این موضوع را تاریخ ما ایرانیها نسبت به زرتشتیان نشان میدهد؛ کافی است به متون تاریخی نگاه کنید. عربها نیز از همین منظر با دورههای مختلف اسلامی روبهرو بودهاند. حالا این بحث خودش موضوع مستقلی است که خارج از بحث میشود.
* این کتاب واقعاً جالب بود. بعد از آن، شما چه کتاب دیگری ترجمه کردید؟
یک کتاب سه جلدی با عنوان ادیان و مذاهب در عراق که هنوز چاپ نشده است. این اثر یک نگاه مردمشناختی به موضوعات مختلفی مثل ایزدیها، فرقههای عرفانی، و همچنین تسنن و تشیع در عراق دارد. کتاب توسط انتشارات علمی و فرهنگی قرار بود منتشر شود، اما به دلایلی که هنوز برای من کاملاً مشخص نیست، انتشار آن متوقف شده است. شاید به خاطر مشکلات احتمالی با ارشاد یا تغییر سیاستهای مدیریتی باشد. خودم دقیقاً نمیدانم چرا. آخرین کتابی هم که ترجمه کردم، «مجنون سلما» بوده است. البته سه نمایشنامه دیگر از کنفانی را هم در مجموعه آثار نمایشی غسان کنفانی ترجمه کردهام، که توسط نشر جهان کتاب چاپ شده است.
* مجنون سلما را چطور انتخاب کردید؟
درباره مجنون سلما باید بگویم که ارتباط مستقیمی با نویسنده، آقای جان دوست، داشتم. پیش از این نیز یکی دیگر از آثار او را با عنوان در چنگال کابوس ترجمه کرده بودم. این کتاب خاطرات خود آقای جان دوست است که نویسندهای کرد از کوبانی و مقیم آلمان است.
* «جان دوست»، اسم واقعاً جالب و نمادینی دارد؛ و بهنظر میرسد نویسندهای پرکار باشد.
بله، آثار متعددی منتشر کرده و برخی از آنها نیز به فارسی ترجمه شدهاند. تعداد این کتابها در فارسی به حدود ۱۵ تا ۲۰ عنوان میرسد و حداقل ۷ عنوان از این آثار بهصورت رسمی ترجمه شدهاند. یکی از این کتابها با عنوان «کوبانیه» شناخته میشود. اولین اثری که از این نویسنده به فارسی برگردانده شد، کتابی با عنوان «سه گام تا رهایی» بود که توسط آقای طهماسبی ترجمه شد. این کتاب که چند سال پیش منتشر شد، داستانی است جذاب و در ابتدا عنوان اصلی آن «سه گام تا چوبه دار» بوده است. آقای طهماسبی این کتاب را با شیواترین سبک ترجمه کردهاند و حتی خود ایشان با نویسنده هم ارتباطاتی داشتهاند.
یکی دیگر از آثار این نویسنده هم همان کتاب در چنگال کابوس است که خاطرات روزانهی او در دوران شیوع کرونا در آلمان است. این خاطرات که طی یک ماه هر روز نوشته شدهاند، به زندگی شخصی او در زمان بحران جهانی اشاره میکنند. در این کتابش از تجربههای متعددی سخن گفته است؛ مثلاً شرح روزهایی که مردم بهطور عجیبی رفتار میکردند، سوپرمارکتها را خالی میکردند و غارت میکردند، یا زمانی که محدودیتهای شدید تجمعات اجرا میشد. اتفاق جالب دیگری که روایت شده، لحظهای است که هلیکوپتری در نزدیکی خانهاش دیده، و این ماجرا او را یاد حملات نظامی سوریه به مخالفان انداخته است. او در این کتاب با مهارت توانسته خاطرات دوران کرونا را با گذشتهی شخصی و زندگی کودکی خودش پیوند دهد و تجربهای منحصر به فرد خلق کند.
* این را کدام انتشارات منتشر کرده است؟
نشر نیستان. در همان زمان ارتباطاتی با این اثر و نویسنده برقرار کردم. نکته جالب این است که هر دو اثر، «مجنون سلما» و «در چنگال کابوس» پیش از انتشار، نسخه متنی آنها برای من ارسال شده بود و من همزمان آمادهسازی انتشار عربی آنها را آغاز کرده بودم. در واقع، اگر مشکلی پیش نمیآمد، حتی ممکن بود نسخه فارسی پیش از نسخه عربی منتشر شود.
* داغ داغ ترجمه فارسیاش میرسید!
بله، البته این انتخاب من فقط به دلیل ارتباط شخصی با نویسنده نبود؛ بلکه حقیقت این است که این کتاب از جنبههای مختلفی به ما ایرانیها مرتبط است و همین ارتباط باعث جذابیت بیشترش میشود. اول اینکه قوم کُرد ارتباط فرهنگی نزدیکی با ما دارد. داستان مجنون سلما زندگی شاعری را روایت میکند که در منطقهای به نام جزیره، میان دجله و فرات، زندگی میکند. این منطقه که به دلیل وجود دو رود بزرگ دجله و فرات به جزیره شهرت دارد، از ترکیه تا شمال عراق و حوالی بغداد امتداد دارد.
توصیفهای تاریخی و اجتماعی که در روایت گنجانده شده، تصویری دقیق از سنتها و آئینهای آن مقطع تاریخی ارائه میدهد. به عنوان نمونه، قهرمان داستان تلاش برای ربودن محبوب خود را در قالب رسم کهن قوم کرد توصیف مینماید. او برای شاگردش تعریف میکند که اگر شاهزاده سلما عضوی از خانوادهای متعلق به طبقه عام جامعه بود، حتماً برای ربودن او اقدام میکرد. اما چون سلما دختر حاکم قصر بود، نمیشود این کار را کرد. چنین توصیفهایی در کنار فضای عاشقانه داستان باعث عمیقتر شدن پیوند خواننده با شخصیتها و قرابت بهتر با فضای فرهنگی آن دوره میشود * اسمش هم برای همان منطقه جزیره است.
شاعر مورد بحث «ملأ احمد جزیری» است، که به عنوان نخستین شاعری شناخته میشود که شعر به زبان کردی سروده. البته ممکن است پیش از او کسانی به صورت محلی یا پراکنده به کردی شعر گفته باشند، اما او را بنیانگذار شعر کلاسیک کردی میدانند. حوزه فرهنگی این اثر نیز جای تأمل دارد. در گذشته، تمام مردمانی که اهل ادبیات بودند، در این منطقه نیاز داشتند برای خواندن و نوشتن در حوزه ادبیات به زبان فارسی تسلط داشته باشند. این مسئله محدود به ایران نبود؛ مناطق دیگری مثل پاکستان و آسیای میانه را هم شامل میشد و این روند برای چندین قرن ادامه داشت.
* این همه شاعر در این اقلیمها و سرزمینها هستند که فارسی شعر گفتهاند.
به عنوان مثال، اقبال لاهوری با وجود اینکه ۹ دفتر از ۱۲ دفتر شعر خود را به زبان فارسی سروده، خودش مهارت زبانی بالایی در صحبت به فارسی نداشت. آن زمان، آموزش در مکتبخانهها آغاز میشد و پس از آن افراد برای ادامه تحصیل به مدارس علمی وارد میشدند. در این مدارس، زبان عربی برای متون دینی، علوم روز مانند شیمی، نجوم و غیره استفاده میشد؛ به عبارتی زبان علمی آن دوران عربی بود. اما گلستان و بوستان سعدی تدریس میشدند برای ادبیات، خوب همین تسلط بر زبان فارسی را ایجاب میکرد، نیاز داشتند زبان فارسی بدانند.
* به عبارت دیگر زبان دین و علم عربی بود اما زبان عشق، ادب، نامهنگاری و بسیاری از ابعاد دیگر زندگی روزمره فارسی محسوب میشد.
در همین داستان، شخصیتهای اصلی ملأ احمد و محبوبهاش که دختر شاه است، معرفی میشوند. هر دو از یک خاندان کُرد و اشرافی هستند. ملأ احمد، پسر یک ملأ است و این تقابل طبقاتی بر جذابیت داستان میافزاید. نکته جالب توجه اینجاست که با وجود تعلق این دو به جامعه کردی، تنها نامهای که دختر برای ملأ احمد میفرستد به زبان فارسی نوشته شده است. شاید به دلیل پیشینه تحصیلی یا فرهنگی او باشد. اما در یکی از لحظات داستان، وقتی ملأ احمد بهعنوان یک دانشآموز ساده در مدرسه مشغول درس خواندن است، راز دلش را با دوستش در میان میگذارد. دوستش به او پیشنهاد میدهد که اگر میخواهد حقیقتاً با محبوبش ارتباط برقرار کند، باید به زبان خودشان سخن بگوید. همین توصیه انگیزهای میشود که ملأ احمد به سراغ زبان کردی برود و از آن زمان به بعد تصمیم میگیرد تمام اشعار و نامههایش به این زبان باشند. این تغییر نگرش و استفاده از زبان مادری چنان تأثیری میگذارد که اشعار او در دل همه جای باز میکنند. بعدها داستان پیش میرود تا جایی که ملأ احمد به مجالس ادبی دربار خانهای کرد جزیره دعوت میشود و با اشعار کردی خود که رنگ و بویی مشابه اشعار حافظ دارند، در محافل ادبی جایگاه ویژهای پیدا میکند. ارتباط او با حافظ نیز موضوع تحقیقهای بسیاری بوده و کتابهای متعددی درباره تأثیرپذیری او از حافظ نوشته شدهاند.
* از بخشهای جذاب داستان جایی است که ملأ احمد برای دختر نامهای مینویسد، سپس برای محافظت از آن، نامه را داخل نی قرار میدهد و با شمع مهر و موم میکند تا به دست او برسد بدون اینکه خیس شود. این جزئیات کوچک همراه با شور عشق میان این دو شخصیت، هیجانی عاشقانه ایجاد میکنند. برای شما کدام بخش داستان جذابتر است؟
برای من یکی از نقاط قابلتوجه ابتدای داستان است؛ همان عشقی که با یک نگاه یا خواب آغاز میشود. خوابی که شاعر در وضعیت تبدار میبیند، بسیار نمادین و زیباست: غزالی که به دنبال شیر میدود و از او فراری است، تصویرسازی متفاوتی را ارائه میدهد.
* این بخش مرا یاد بیت زیبای مولوی انداخت: «صنما تو همچو شیری من اسیر تو چو آهو / به جهان که دید صیدی که بترسد از رهایی؟» اینجا نقش معکوس عاشق و معشوق جالب است؛ معمولاً عاشق شکارگر است، اما در این توصیف معشوق شیر است و عاشق آهویی که میترسد مبادا شیر شکارش نکند یا شکارش کند و رهایش کند!
این صحنهای که اشاره کردید، قرار و مدارشان این است و خیلی ابتکاری است، بسیار خلاقانه و نمادین است. در این داستان، طبعاً ملأ احمد نمیتوانسته مستقیم به محبوب خود دسترسی پیدا کند. پس تصمیم میگیرد نامهای بنویسد، آن را درون نی قرار دهد، دو طرف آن را محکم مهروموم کند و سپس با یک بادبان کوچک روی آب رها کند تا به جریان رود دجله بسپارد. قصرِ مشرف بر رود، فضایی تخیلی و تاریخی دلنشینی را ایجاد کرده است. دختر داستان منتظر رسیدن این نامه است و سرانجام او به نی دسترسی مییابد، اگرچه به سختی و با کمک ماهیگیرانی که در آن حوالی هستند. این صحنه هم بسیار جالب است و هم احساسات بیننده یا خواننده را برمیانگیزد.
* بخشهایی از این داستان وقایع تاریخ است که با بخشهای تخیلی در هم تنیده شده، این هم داستان را جذابتر میکند.
این روایت در مهمترین مقطع تاریخی برخورد میان صفویه و عثمانی جریان پیدا میکند، زمانی که صفویها حاکمیت شرق آناتولی (ترکیه امروزی) را از دست داده و مناطق یادشده به عثمانی الحاق میشوند. در این جنگها، اغلب از سران کرد کمک گرفته میشد و قشون از همین مردمان تشکیل میشد. با این حال، ارتباطات فرهنگی این اقوام همچنان با ایران حفظ شده بود و علاقهمندیهای فرهنگی میان این جوامع پابرجا بود. شاید یکی از نشانههای این تأثیر عمیق فرهنگی، هدیهای است که قهرمان داستان از دایی خود دریافت میکند؛ نسخهای از دیوان حافظ که از تبریز برای او فرستاده شده است. همچنین، دختر داستان زیر نظر خطاطان ایرانی تعلیم دیده و مکاتبات وی با دیگران به زبان فارسی انجام میشود.
نمونهای از جنبههای جامعهشناختی داستان نیز به واسطه حضور دوستِ کردِ وی اهل کوبانی نمایان شده است. او بهخوبی آداب و رسوم و هنجارهای مردمان کرد آن دوره را روایت میکند. همانطور که در مقدمه داستان آمده، روایت شاعر فقط یک داستان عاشقانه ساده نیست، بلکه تجربه زیسته شخصیتها نیز در بستر ماجراها به خواننده منتقل میشود. توصیفهای تاریخی و اجتماعی که در روایت گنجانده شده، تصویری دقیق از سنتها و آئینهای آن مقطع تاریخی ارائه میدهد. به عنوان نمونه، قهرمان داستان تلاش برای ربودن محبوب خود را در قالب رسم کهن قوم کرد توصیف مینماید. او برای شاگردش تعریف میکند که اگر شاهزاده سلما عضوی از خانوادهای متعلق به طبقه عام جامعه بود، حتماً برای ربودن او اقدام میکرد. اما چون سلما دختر حاکم قصر بود، نمیشود این کار را کرد. چنین توصیفهایی در کنار فضای عاشقانه داستان باعث عمیقتر شدن پیوند خواننده با شخصیتها و قرابت بهتر با فضای فرهنگی آن دوره میشود.
به نظر میرسد داستان عشق مم و زین یک بار دیگر دارد تکرار میشود، درست مانند سرگذشتهای عاشقانه معروف. زین، که نتوانست عشقش را به نتیجه برساند، سرانجام تسلیم شد؛ او را زندانی کردند و نهایتاً جانش را در راه عشق از دست داد. نام او نیز به فهرست عاشقان افسانهای تاریخ پیوست، همانطور که فرهاد و شیرین یا مجنون و لیلی اینچنین شدند. در فرهنگ کردی قصهای هست به اسم مَم و زین. یک افسانهای کردی است که بین مردم رواج دارد. حتی مقبرهای هم در این منطقه به یاد آن ساختهاند.
* یعنی فقط جنبه افسانهای ندارد، تاریخی هم هست.
الگویی از یک عشق نافرجام که در سرنوشت این عاشق و معشوق هم بازتاب یافته است. ملااحمد عاشق سلما میشود و عشقشان بیشتر از طریق مکاتبات عاشقانه گسترش مییابد. اما خانواده سلما، بدون توجه به احساساتش، او را به ازدواج با یکی از پسرعموهایش مجبور میکنند. سلما با این ازدواج اجباری کنار میآید و زندگی مشترک خود را آغاز میکند. حتی در ظاهر اعلام رضایت میکند، اما عشق ملااحمد همچنان در عمق ناخودآگاهش میماند. از طرف دیگر، او هم نمیتواند عشقش به سلما را فراموش کند. یک تصویری شبیه به شهریار ما دارد که مجرد باقی مانده و همه اشعارش یادآور معشوق از دست رفته است. در پایان داستان هم او را میبینیم که مقابل قصر سابق سلما نشسته، نقاشیهایی از گذشتهاش میکشد و خاطرات کوچهها و راهروهای قصر را مرور میکند.
جنبه دیگری که داستان را متمایز میکند، میل او به عرفان است. ملااحمد که از محبوب زمینی خود ناامید شده، درد دلهایش را با درویشی در میان میگذارد تا شاید کمی آرامش بیابد. ملاقات با یک عارف یا درویش که ساکن مدرسهشان میشود، تأثیر عمیقی بر او میگذارد. ولینقشجان او را با عشق عرفانی آشنا میکند و او تحت تأثیر این آموزهها، مقام عشق معنوی را برتر از عشق زمینی درک میکند، اما برخلاف تصور رایج، هیچ وقت عشق زمینیاش را کاملاً کنار نمیگذارد و همچنان سوز و گداز عاشقانهاش را حفظ کرده و آثارش به تلفیقی از عشق زمینی و عرفانی تبدیل میشوند. دقیقاً همین ویژگی است که اشعار او را هم برای عاشقان و هم برای علاقهمندان به عرفان جذاب میکند.
* نوع روایت داستانی «مجنون سلما»، شبیه «لیلی و مجنون» است، مثل آنجا که پدرِ معجون او را به کعبه میبرد تا دعا کند و از خدا بخواهد این عشق از سرش بیفتد، و میبیند خود مجنون حلقه کعبه را گرفته و دعایش این است که: «از عمر من آنچه هست بر جای / بستان و به عمر لیلی افزای» انگار پدر درمییابد که این عشق درمان ندارد؛ گویی دیگر یک «درد» نیست که درمان داشته باشد، جریانی است که مجنون را به مسیری دیگر هدایت میکند.
این موضوع ارتباط عمیقی با نقش درویشِ عارف داستان دارد. جلسات این عارف چنان تأثیرگذار است که در واقع، جانها را زنده میکند. کلام این ولینقشجان، با هر بار بیان، او را به حال دیگری میبرد. جامعهشناسی رابطه میان آن دو را میتوان با ارتباط شمس و مولانا مقایسه کرد: یک دیدار تحولی. جالب اینکه درویش هم، مثل شمس، روزی بهناگاه میرود و ملااحمد هرچه او را در شهرهای مختلف جستوجو میکند، هرگز نمییابد. بااینحال، تأثیر عرفانی عمیقی که از او برجا مانده، همچنان در جان ملااحمد جاری است.
* این غیابِ مراد، به همراه غیابِ محبوبش، انگار سکویی برای پرتاب به مرحلهای بالاتر میشود برایش.
یکی از صحنههایی که تأثیر شگرفی بر من گذاشت، جلسات عرفانی مجنون با درویش بود. نقطه اوج این صحنهها زمانی است که شاعر داستان به دلیل عشقی که نسبت به دختر حاکم داشته، با خشم جماعت و حاکم مواجه میشود؛ بهطوری که دیوان اشعار او را ضبط کرده و پاره پاره میکند و از میان میبرد. این کار او شاعر را بهکلی مأیوس و سرخورده میکند، انگار تمام گذشته و هنر خود را از دست داده است. درحالیکه کاملاً ناامید و پکر نزد استاد عرفانیاش بازمیگردد تا بگوید چه مصیبتی سرش آمده، با چیزی غیرمنتظره روبهرو میشود. میبیند که نسخهای خطاطیشده از همان دیوان گمشده به دست درویش نگهداری شده است. معلوم میشود در گذشته مجنون اشعار خود را برای خواندن به دست عارف سپرده بود و حالا نسخهای تازه و زیبا از آن نوشته شده بود. این اتفاق انگار جانِ دوبارهای به شاعرِ عاشق میدهد و تولدی نو برایش رقم میزند؛ دنیایی تازه که رنجهایش را کنار زده و او را به مسیری تازه هدایت میکند.
* تلاش یک مترجم برای انتقال یک متن از یک زبان به زبان دیگر به نوعی مشارکت در لذت آن محتواست، چرا که امکان تجربه کردن احساسی مشابه را برای فردی فراهم میکند که شاید زبان اصلی را نمیداند. این فرآیند واقعاً چالشبرانگیز اما در عین حال بسیار لذتبخش است.
به طور خاص در فرهنگهای گوناگون، ظرافتهایی وجود دارد که منتقل کردن آنها به زبان دیگر نیازمند دقت و درک عمیقی است. مثلاً همین داستانی که پدر ملااحمد برایش تعریف میکند، که وقتی او به دنیا میآید، دایه سارا با قلم ناف تو را برید. و پدر اضافه میکند: ما کردها این را به فال نیک میگیریم. همانجا میگوید برخی بند ناف پسر را با خنجر میبریدند که در آینده بچه شأن جنگجو بشود. اینها نشاندهنده باورها و سنتهای خاص آن منطقه است. یا مثلاً وقتی از ارتباطات تاریخی با ایران صحبت میکنیم، موضوعاتی مطرح میشود و حتی به مرگ شاه طهماسب هم اشارههایی دارند. قزلباشها و اتفاقاتی که در آن دوران رخ داده، بخش مهمی از این روایتها هستند.
به گزارش خبرگزاری مهر، نخستین نشست از سلسله نشستهای ادبی با موضوع «نقد و تحلیل غزلیات حافظ» و با تأکید بر مبانی زیبایی شناسی به میزبانی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در گرجستان برگزار شد.
در ابتدای این نشست، مهدی سعادتنژاد رایزن فرهنگی کشورمان به توانایی زبان و ادبیات فارسی به واسطه آثار فاخر از جمله غزلیات حافظ اشاره کرد و گفت: برگزاری سلسله نشستهای ادبی با حضور اکبر صیادکوه استاد اعزامی وزارت علوم، فرصت مغتنمی برای علاقهمندان به ادبیات فارسی است.
همچنین صیادکوه با اشاره به ویژگیهای اخلاقی حافظ شیرازی، او را از مهمترین اثرگذاران بر شاعران فارسیگوی و حتی در سدههای هجدهم و نوزدهم میلادی در محافل ادبی اروپایی دانست و گفت: حافظ عصاره فرهنگ ایرانی – اسلامی است، به همین دلیل مخاطبان بسیاری از قرن هشتم تا کنون به او معطوف شدهاند.
در بخش دوم این نشست، شرکت کنندگان پرسشهایی در خصوص حافظ و غزلیات وی مطرح کردند که از سوی استاد زبان و ادبیات فارسی به آن پاسخ داده شد.
این نشست با استقبال شرکت کنندگان مواجه شد و مقرر شد این برنامه به صورت منظم و هفتگی در محل رایزنی فرهنگی ایران در تفلیس برگزار شود.
به گزارش خبرگزاری مهر، مجموعه گفتارهای صوتی و تصویری استادان و پژوهشگران برجسته کشور درباره شعر و اندیشه حکیم نظامی توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و به مناسبت هفته بزرگداشت این شاعر بزرگ پارسی گوی قرن ششم هجری از ۱۴ تا ۲۱ اسفند منتشر میشود.
از جمله افرادی که در این مجموعه مشارکت داشتهاند میتوان به احمد تمیم داری استاد زبان و ادبیات فارسی، سهیل محمودی شاعر، اسماعیل امینی استاد زبان و ادبیات فارسی، محمد بقایی ماکان مؤلف مترجم و پژوهشگر ادبی، منوچهر صدوقی سها، عباس جهانگیریان نویسنده و پژوهشگر ادبی، محمود مقتدری شاعر منتقد و پژوهشگر ادبی، و حامد شیخی نمایشنامه نویس و کارگردان اشاره کرد.
احمد تمیم داری پژوهشگر درباره نظامی گفت: در ایران شعر فارسی در بین هنرهای ایرانی از همه هنرها از نظر حجمی از نظر اندازه بزرگتر است، شاید در کشورهای دیگر به اندازه فارسی شعر وجود نداشته باشد. در واقع دیوان شعر، دیوان فرهنگ ماست. شعرای ما بسیاری از هنرها و علوم را در شعر خودشان نقل کردند. نظامی و خاقانی دو شاعری هستند که از علوم و معارف زمان خودشان در شعرشان بسیار استفاده کردند.
وی ادامه داد: نظامی جزو شعرای خمسه معروف ایران است، فردوسی، نظامی، سعدی، حافظ و مولوی معروف به شعرای خمسه ایران هستند. علت اینکه این شاعران خیلی مورد توجه واقع شدند، این است که اولاً از هنر ادبی کاملاً برخوردار بودند و دیوانهای متعدد سرودند و مضمونهای مختلف دارند. شعر نظامی از خصوصیاتی برخوردار بوده که کمتر شاعری به آنها پرداخته است.
این پژوهشگر گفت: خصوصیات دراماتیک شعر نظامی بیان احساسات و عواطف انسانی در داستانهایش است. یعنی لیلی و مجنون تنها مربوط به لیلی و مجنون نبوده بلکه مربوط به همه عاشقان دنیا است که برای رسیدن به معشوق دچار مشکلات میشوند، یا همه کسانی که آرزوهای بزرگ دارند و به آنها دست پیدا نمیکنند.
تمیم داری گفت: خسرو و شیرین داستان شاهزادهای است که از ارمنستان میآید و در دستگاه سلطنت ایران وارد میشود؛ یک داستان شاهانه و داستان سلطنتی است، در عین حال نظامی در همین داستان از استعارهها و هنرهای بسیاری استفاده میکند و چون نظامی از دوران کودکی علوم اسلامی خوانده است، از احادیث، آیات، علم کلام یعنی علم اثبات اصول دین در اشعارش بسیار استفاده میکند.
به گزارش خبرگزاری مهر، ثبتنام ناشران داخلی برای حضور در سی و ششمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران از روز دوشنبه (بیستم اسفند ۱۴۰۳) آغاز میشود. ناشران متقاضی حضور در این نمایشگاه میتوانند تا پایان روز سهشنبه (بیست و هشتم اسفند ۱۴۰۳) با مراجعه به سامانه ketab.ir ضوابط و شرایط حضور در این نمایشگاه را مشاهده و نسبت به ثبتنام اقدام کنند.
سی و ششمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران به دو شکل حضوری و مجازی برگزار خواهد شد و ناشران فعال سراسر کشور میتوانند برای حضور در این نمایشگاه در یک درگاه واحد ثبتنام کنند. هر ناشر مجاز است با توجه به ضوابط و مقررات نمایشگاه در هر دو بخش نمایشگاهی حضوری – مجازی و یا تنها در شکل مجازی شرکت کند.
تخصیص غرفه به ناشران متقاضی بخش حضوری، بر مبنای تعداد کتابهای منتشر شده ناشر طی پنج سال منتهی به پایان اسفندماه (بر اساس اطلاعات ثبت شده در بانک اطلاعات خانه کتاب و ادبیات ایران) صورت میگیرد. مرکز پشتیبانی ثبت نام نمایشگاه با شماره تلفن ۹۱۰۰۹۸۹۸-۰۲۱ داخلی پشتیبانی نمایشگاههای کتاب و یا شمارههای ۰۲۱۶۶۴۶۶۲۹۰ و ۰۲۱۶۶۴۶۷۶۱۵ از ساعت ۹ تا ۲۱ هر روز آماده پاسخگویی به ناشران است.
سی و ششمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران با شعار «بخوانیم برای ایران» از ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت ماه ۱۴۰۴ در مصلی امام خمینی (ره) برگزار خواهد شد.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: امروز سه شنبه ۲۱ اسفندماه روز بزرگداشت نظامی گنجوی، شاعر ایرانی فارسی گوست. به همین مناسبت با نسرین فقیه ملک مرزبان دانشیار دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا و دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران گفتگویی داشتهایم. او پیشینهای از مقالات و سخنرانیها در کارنامه خود دارد که میتوان به حضورش در کنفرانس باکو در آذربایجان و سخنرانی درباره نظامی به عنوان شاعری پارسی زبان و ایرانی اشاره کرد.
مشروح این گفتگو را در ادامه میخوانید؛
* ما اگر در ایران نظامی نداشتیم، چه چیزی نداشتیم؟ و امروزمان چه تغییری میکرد؟
بگذارید ابتدا از ایران و دیدگاههایی که در قرن ششم یا حتی قبل از آن نسبت به این سرزمین وجود داشته است، صحبت کنم. در آن دوران، در بسیاری از کتابهای شعر از لفظ «ایران» کمتر استفاده میشد و به جای آن، واژههایی مانند جهان، کشور یا شهر به کار میرفت. حتی گاهی از عبارت ایرانشهر نیز به کار میرفت.
فردوسی یکی از کسانی است که بیشترین استفاده را از لفظ ایران کرده است. در شاهنامه، فردوسی هویت ایرانی را دقیقاً با واژه ایران تعریف میکند. در داستان فریدون او ایران را در مقابل توران قرار میدهد. این تقابل به ویژه در داستان فریدون و پسرانش مشهود است. در این داستان، فریدون ایران را به ایرج میسپارد و این انتخاب باعث اعتراض دو برادر دیگر، سلم و تور، میشود، تا جایی که به کشتن برادرشان برمیخیزند. اینجا نوعی هویتبخشی و حتی مرزکشی خاص اتفاق میافتد.
به نظر من، داستانهای جمشید و فریدون در شاهنامه، دو داستان هویتبخش هستند. فریدون تنها یک شخصیت افسانهای نیست، بلکه لایههای درونی عمیقی دارد که باید کشف شوند. در داستان فریدون، انتخاب ایرج به عنوان شاه ایران، نوعی تعریف ویژه از هویت ایرانی ارائه میدهد. این انتخاب باعث حسادت سلم و تور میشود، یعنی این سرزمین آنقدر اهمیت دارد که این اعتراض و آن حسادت بر سر پادشاهی آن در نهایت به برادرکشی منجر میشود. این موضوع نشاندهنده اهمیت حیطه قدرت و رقابت در شکلگیری هویت ملی است.
پس از فردوسی، دیدگاههای مختلفی نسبت به ایران شکل گرفت. در دربارهای ترک، نگاههای علمی، عاشقانه و به ویژه صوفیانه به ایران وجود داشت. این دیدگاهها تا قرن ششم ادامه یافتند. در این میان، افراد دیگری نیز بودند، اما من در اینجا به آنها نمیپردازم و بیشتر بر روی نکات کلیدی و نقش نظامی تمرکز میکنم.
نظامی گنجوی یکی از شاعرانی است که به شدت تحت تأثیر فردوسی قرار دارد. او در آثار خود به قصهها و اشعاری اشاره میکند که پیش از او توسط شاعرانی مانند فردوسی سروده شدهاند. نظامی خود میگوید که این قصهها را از منابع مختلف گرفته و آنها را به شکلی جدید و زیبا بازآفرینی کرده است. در واقع، او این قصهها را مس هایی میداند که طلا یشان میکند. این نشاندهنده نگاه عمیق نظامی به پیشینه ادبی و فرهنگی ایران است، به ویژه قصههایی که در آنها لفظ ایران به کار رفته است.
در آثار نظامی، لفظ ایران و هویت ایرانی به طور مکرر مطرح میشود. این موضوع به وضوح در ابیات مشهور او دیده میشود، مانند این بیت:
همه عالم تن است و ایران دل
نیست گوینده زین قیاس خجل
چون که ایران دل زمین باشد
دل ز تن به بود، یقین باشد
این بیت نشاندهنده اهمیت ایران به عنوان مرکز و قلب جهان از دیدگاه نظامی است.
علاوه بر این، در کتابهای جغرافیایی قدیمی، چه هندی، چه یونانی و چه ایرانی، نگاه ویژهای به ایران وجود دارد. برای مثال، کتابهای جغرافیایی، جهان به بخشهای مختلف تقسیم میشود و ایران اغلب به عنوان مرکز یا قلب این تقسیمبندیها مطرح میشود. در نزهه القلوب نقل میکند از کتابهای مختلف مناطق دیگر جهان به هفت اقلیم تقسیم میشود و ایران در اقلیم وسط قرار میگیرد، سه اقلیم در شرق و سه اقلیم در غرب. این نگاه لزوماً توسط ایرانیها مطرح نشده بلکه توسط جغرافیدانان و نویسندگان مختلف از فرهنگهای گوناگون بیان شده است.
این نگاه به ایران به عنوان مرکز جهان، در دورههای مختلف تاریخی تغییر کرده است. مرزهای ایران در طول تاریخ گستردهتر یا کوچکتر شدهاند، چاق و لاغر شده است. برای مثال، با ورود اقوام ترک و فتوحات آنها، مرزهای ایران تغییرات زیادی کرد. در آن دوران، مرزها به شکل امروزی نبودند و حکومتها بیشتر ایلی و قبیلهای بودند. این باعث میشد که مرزها دائماً در حال تغییر باشند و قبیلهها امروز در یک منطقه و فردا در منطقهای دیگر ساکن شوند.
* زمانی که به جهان مسکون آن روزگار نگاه میکنیم میبینیم به هر حال ایران در میانه این هفت اقلیم است.
ما باید به سرزمین و مردمی توجه کنیم که خود را مرکز جهان میدانند و دیگران نیز این موضوع را تأیید میکنند. این نگاه بسیار جالب است و در آثار نظامی گنجوی نیز به وضوح دیده میشود. نظامی میگوید؛
زآن سعادت که در سرت دانند،
مقبل هفت کشورت خوانند
او در مورد هفت اقلیم سخن میگوید و از سعادت و جایگاه ویژه ایران و شهریار زمانه ایران در میان این هفت اقلیم صحبت میکند، این نشاندهنده دیدگاهی است که در قرن ششم به وسیله نظامی تقویت شده است.
* با این تفاسیر اگر نظامی نبود، چه اتفاقی میافتاد؟
در حوزه خط سیر هویتبخشی، فردوسی آغازگر این جریان بود، از قرن چهارم (سال ۳۲۹ تا ۴۱۱ هجری قمری) تا قرن ششم، این دیدگاه به تدریج شکل گرفت و تقویت شد. در این دو قرن، دیدگاههای صوفیانه نیز وجود داشت که بیشتر بر بیوطنی و فراتر رفتن از مرزهای جغرافیایی زمینی تأکید میکردند. در آن نگاه، کل نظام هستی و دنیا در مقابل آسمان و ماورأ قرار میگیرد.
فردوسی در شرق ایران بوده اما ناگهان فردی در غرب ایران مانند نظامی ظهور میکند و آوازه هویتبخشی ایرانی را به نوعی ادامه میدهد. او درباره ایران و هویتبخشی را با شادمانی و تأکید بر هفت اقلیم و جایگاه ایران به عنوان مرکز و قلب و دل جهان، تقویت میکند. این نمیتواند بینتیجه باشد، زیرا خط سیر فکری یک اندیشۀ هویتبخش در طول این دو قرن تثبیت شده و با شعر نظامی به اوج خود میرسد و جاودانه میشود. این مسئله بسیار مهم است و نشاندهنده تأثیر عمیق ادبیات در شکلگیری هویت ملی است.
نظامی با نگاه نمایشی، تصویری، استعاری و مخیل و صریح، در همه انواع هویت ایرانی را به شدت تقویت کرده و آن را ماندگار کرده است. این هویت تا امروز هم در فرهنگ و ادبیات ایران دیده میشود. این موضوع نشاندهنده تأثیر گسترده مرزهای فرهنگی و تاریخی ایران است که در طول تاریخ تغییر کردهاند.
* در واقع این سرزمینها که روزی آنها هم ایران نامیده میشدند، حالا جدا شدهاند.
کشورهایی مانند آذربایجان تحت تأثیر این هویتبخشی قرار گرفتهاند. این سرزمینهای اقماری ایران بر اساس تغییراتی که در طول زمان اتفاق میافتد و تغییراتی که در حکمرانان سیاسی رخ میدهد، گاهی زیر پرچم ایران قرار میگیرد و گاهی از آن خارج میشود. این تغییرات در دورههای مختلف تاریخی و با ظهور قدرتهای گوناگون رخ داده است. نظر من این است که ما نباید با کشورهایی مانند افغانستان، ترکیه یا آذربایجان بر سر مالکیت شاعرانی مانند سنایی، مولوی یا نظامی بحث کنیم. این مسئله برای ما اصلاً مطرح نیست.
* چطور؟ این موضوع اهمیتی ندارد؟
چیزی که در کنفرانس باکو گفتم این است که نظامی در گنجه متولد شد و در همان منطقه نیز درگذشت. اما او در متن آثار خود به وضوح به ایرانی بودن خود افتخار میکند. در آن زمان، ایران مفهومی گسترده داشت و زبان فارسی به عنوان ملاک هویت، نقش بسیار بسیار جدیای در فرهنگ و تمدن ایرانی ایفا میکرد. این فرهنگ و تمدن از خاور تا باختر را در بر میگرفت و بی تردید قدیمیترین تمدنهای جهان شناخته میشود. نظامی با زبان فارسی سخن میگفت و این زبان تنها زبانی بود که در ذهن او، در ذهن دریافتکننده او، جهانبینی و ادراک او از هستی را شکل میداد. زبان فارسی برای نظامی ابزاری بود که با آن نمایشهای ادبی خود را خلق میکرد.
اما بُعد دیگری نیز وجود دارد که دوست دارم به آن اشاره کنم. وقتی از تاریخ و سیر زمانی هویتبخشی صحبت میکنیم، یا وقتی از زبان حرف میزنیم، باید به این نکته توجه کنیم. من دوست دارم اینجا از خاقانی هم نام ببرم.
* اتفاقاً میخواستم در این باره از شما بپرسم. در واقع، ما دو شاعر داریم که در یک اقلیم زندگی میکردند: نظامی و خاقانی.
خاقانی هم مانند نظامی، شاعری بود که در منطقه قفقاز زندگی میکرد و به زبان فارسی شعر میسرود. او نیز به هویت ایرانی خود افتخار میکرد و زبان فارسی را به عنوان ابزاری برای بیان افکار و احساسات خود به کار میگرفت. این دو شاعر، با وجود زندگی در منطقهای که امروز خارج از مرزهای سیاسی ایران قرار دارد، همواره به ایران و فرهنگ ایرانی وفادار بودند.
* این دو شاعر چه خدمتی میکنند و چه نقشی دارند؟
این موضوع بسیار جذاب و قابل تأمل است. ببینید، دو انسان بزرگوار و بسیار باهوش که زندگیهایشان لزوماً شبیه زندگی شاعران خراسانی نیست، زندگیهای متفاوتی دارند. چرا متفاوت است؟ به این دلیل که شاید شروانشاهان تحت سیطرهی سلاجقه هستند و اینگونه نیست که شاه سلجوقی را مدام در مرکز قدرت خود ببینند. آنها علاقهمندند که با شاعران و فرهیختگان مناطق فرهنگی دیگر ارتباط داشته باشند. اما به هر حال، در یک منطقهی فرهنگی جدید دارند زندگی میکنند.
ما همیشه دو منطقه فرهنگی بزرگ داریم: خراسان و عراق عجم یا منطقهی فارس. این مناطق، شاعرخیز و دانشمندخیز هستند و به شدت قدرتمند هستند. مسئلهی بسیار مهم، همسویی قدرت و زبان در این دو منطقه است که بسیار جدی است. حالا شما پایتخت خود را در نظر بگیرید، جایی که شاه بزرگ مینشیند، لشکر میآید و وزیران حضور دارند. در این مناطق، اگر شاعران یا عالمانی در مدارس، حوزههای علمیه، یا در بحثهای مختلف شعر، ادب، فرهنگ و حتی علوم دقیقه فعالیت کنند، این پدیدهها طبیعی جلوه میکنند.
اما زمانی که به قرن ششم میرویم، میبینیم که در این قرن، در منطقهای در شمال غربی ایران، شاعرانی ظهور میکنند که سبک ویژهای دارند. من دربارهی سبک آنها زیاد فکر میکنم، این شاعران تأثیرگذارند در بلوغ زبان فارسی. به چه معنا؟ به این معنا که وقتی در قرن بعد، حدود ۵۰ سال بعد، کسانی مثل سعدی را داریم که میتوانند با الفاظ روان و حتی بدون تصویرسازی ذهنی و تصویر مخیل، برای ما تجسم ایجاد کنند.
اما در منطقه آذربایجان، افرادی که دور از منطقهی قدرت مرکزی هستند، چند کار مهم انجام میدهند؛ یکی اینکه تداخل فرهنگی ایجاد میکنند. شما ببینید، ارتباطی که نظامی و خاقانی با دنیای مسیحیت دارند، دنیایی با فرهنگ متفاوت است. نگاه آنها به زن، دین، جامعه و نوع عشقورزی متفاوت است. وقتی ما این تنوع را در دیدگاهها میبینیم، میتواند برای زبان فارسی و منشور دارای طیفهای مختلف معنایی، معناهای جدید ایجاد کند و حوزهی معنایی واژگان را گسترش دهد. یعنی شما از واژهها استفادهی مؤثرتری میکنید و میتوانید حوزههای معنایی را باز کنید.
نکته دوم این است که در مواجهه با مقوله تخیل، شما با جنبهای متفاوت روبرو میشوید و این موضوع بهخوبی در آثار نظامی و خاقانی مشهود است. شما میتوانید تأثیر استعارهها، مشبهٌ به ها، تجسمها، تمثیلها و حتی شیوههای گوناگون تصویرسازی عینی را در آثار آنها مشاهده کنید. این مایه میکند و مایه میسازد برای شاعران قرنهای هفتم و هشتم و رد پای تخیل نظامی و خاقانی را در آثار دیگران میبینید. به عبارتی اگر نظامی و خاقانی نداشتیم، هم مدخل معنایی بسیاری از واژگان مان تنگتر میشد، و هم بسیاری از صور خیال دارای عرصه نمایش و رنگهای متنوع نمیشدند.
*لطفا در این باره مثالی برایمان بزنید؟
مثلاً در آثار نظامی، با صحنههایی از طبیعت روبرو هستید که با عمق و لطافت خاصی به تصویر کشیده شدهاند. او حتی موضوعات بسیار سادهای مانند شب شدن یا روز شدن و طلوع خورشید، یعنی دوتا کمینه محتوای به این سادگی را در نظر بگیرید، نظامی اینها را با تصاویری جدید و خلاقانه روایت میکند. برای نمونه، زمانی که میخواهد از شب بگوید، چنین میسراید؛
تا شب آنجا نشاط و بازی کرد،
عود سوزی و عطر سازی کرد
چون برافشاند شب به سنت شاه،
بر حریر سفید مشک سیاه
این تصویرسازیها میتواند لباسهای شاهانه را تداعی کند؛ جایی که حریر سفید نمادی از شکوه است و مشک سیاه به موی آراسته غالیه و مشک آلود شاه است و شاه را از شب قدرتمند تر و با شکوه تر نشان میدهد و به تزئینات ظریف اشاره دارد. در نمونهای دیگر که میخواهد از شب یا روز سخن بگوید، چنین میآورد؛
شب چو منجوق برکشید بلند،
طاق خورشید را درید پرند
این تصویر، نمایانگر سپاهیان با علمها و پرچمهای افراشته است، تسلط سپاهیان بر میدان نبرد نمود پیدا میکند که با علمهای بلندشان پرند و حریر سراپرده طاق خورشید را میدرند. اینجوری میگوید شب شد یا روز شد! اینگونه تصاویر چندلایه نهتنها واقعیت را توصیف میکنند، بلکه معانی بیشتری را در خود نهفته دارند.
مثال دیگری از توصیف شب؛
شد به پیروزه گنبد از سر ناز،
روز کوتاه بود و قصه دراز
زلف شب چون نقاب مشکین بست،
شه ز نقّابیِ نقیبان رست
میخواهد بگوید شب شد! یا درباره صبح:
چون دم صبح گشت نافه گشای،
عود را سوخت خاک صندل سای
این تخیل زنده، مخاطب را به دنیای شاعرانهای میبرد، که هر پدیده ساده کنشی و روزمره به منبعی برای خلق صور خیال تبدیل شده است. این قابلیت تخیل در آثار نظامی و خاقانی، به ما نشان میدهد که چگونه میتوانیم پیرامون خود را با صورتهای خیالی مشابهتی و مجاورتی توضیح بدهیم و جهانی پیچیدهتر و زیباتر خلق کنیم. این ویژگیها همواره قدرتی مضاعف به تخیل ما میبخشند.
چگونه میتوان زمانی را که نظامی را داریم، دوباره برگردیم و استعارههای قدیمی و فراموششده را به کار بگیریم؟ نظامی زایایی استعاره ایجاد میکند، استعارههای زاینده و پویا میسازد. در همین زبان فارسی، شاهد هستیم که چنین رویکردی به ماندگاری زبان منجر میشود، زبان فارسی احساس لزوم تغییر نمیکند. دلیل این امر در زایایی و خلاقیت استعارهسازی نهفته است. برای مثال، وقتی میگوید؛
چون شب از سرمه فلک پرورد
چشم ماه و ستاره روشن کرد
یعنی دائم با حوزههای مختلف مانند جنگ، پارچهها، مواد آرایشی، حالتهای بدن و طبیعت دارد بین مفاهیم پیوند میزند و از این کمینه محتواها، با ایجاد ارتباط تلاش میکنند محتواهای متنوع استخراج کند.
مناظره فرهاد و خسرو، برگی از منظومه خسرو و شیرین
به همین دلیل است که میبینیم در زبان فارسی، با وجود گذشت دستکم هزار سال از دوران فارسی دری پختهای که پس از قرن سوم هجری شکل گرفته است، نیازی به تغییر بنیادی در زبان احساس نمیشود، حتی برای بیان مفاهیم پیشرفته علوم مختلف نظیر فلسفه و جامعهشناسی. هرچند لغات و اصطلاحات جدیدی از زبانهای دیگر وام میگیریم، اما زبان فارسی همچنان قابلیت انعطاف خود و بیان مفاهیم را حفظ میکند. این توانایی از طریق فربه کردن حوزههای معنایی واژگان، گروهها و جملات به وجود میآید.
بی تردید نظامی و خاقانی در این زمینه اثری شگرف دارند. آنها نشان دادند چطور میشود مفاهیم کوچک را با تنوع بسیار و صحنه پردازیهای متنوع و جذاب و بدیع بیان کنند. این کار ساده نیست؛ این قدرت بخشیدن به یک زبان و هویت ماست. ما همگی مدیون شاعرانی هستیم که در توسعه و غنای زبان فارسی نقش داشتهاند، و نظامی و دیگر بزرگان نیز سهم مهم خود را ایفا کردهاند تا این میراث ارزشمند را به شکلی ماندگار پیش ببرند و با استفاده از استعارهها و تشبیهات، زبان فارسی را به سطحی رساندند که بتواند مفاهیم پیچیده فلسفی، عرفانی و اجتماعی را بیان کند.
* به جز عرصه زبان، در ساحتهای دیگر چه اثری از شاعرانی مانند نظامی گرفتهایم؟
الان درباره واژگان، گروهبندی و جملات صحبت کردم، اما به شکلی کلیتر به موضوع تجسم، تمثیل و صحنه آرایی اشارهای نشد. این عناصر میتوانند در ذهن هر ایرانی، به یاری داستانها و خاطرات شیرینی که از گذشته به همراه دارد، یک جهان تصویری خلق کنند. انگار نمایشنامههایی که میشود خاطره مشترک من و شما، خاطره مشترک هر ایرانی. داستانهایی مثل «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون» یا «هفت پیکر» حتی «اسکندرنامه»، بخشهایی از حافظه مشترک فرهنگی ما هستند.
وقتی اشعار عطار یا اشعار دیگر شاعران میخوانیم که مایه میگیرند از فرهنگ و زبان قرن ششم، متوجه میشویم این خاطرات جمعی چگونه به فضای فرهنگی و زبانی و هویتی ما کمک کرده به طوری که ما حتی اگر بخواهیم هم نمیتوانیم از این خوبیها و زیباییها خلاص بشویم و در جای دیگر زندگی کنیم! یک ایرانی هرجای دنیا زندگی بکند، باز هم میراث این تصاویر در تشبیهات و زبان روزمره ما آشکار است.
برای نمونه، وقتی کسی از زیبایی میگوید، ممکن است به شیرین اشاره کند یا معشوق خود را با لیلی مقایسه کند. این نامها فقط اسامی افراد نیستند، و این تصاویر برای ما حوزههای معنایی گسترده و بزرگی ساختهاند که ما از ادبیات کلاسیکمان به ارث بردهایم و جزو حافظه مشترک ماست، بخشی جدا ناشدنی از حافظه ما هستند و نقش نظامی در این زمینه بیشک غیرقابل انکار است.
* یک نکته هم پرورش تخیل است که منجر به تولید آثار هنری میشود. برای مثال، در صنعت کتاب سازی میبینیم که تصویرگری چگونه وارد کتابها شد. تا پیش از قرون چهارم و پنجم هجری، کتابهای تصویردار چندان رایج نبودند، اما بعدها این گرایش پدید آمد. نقش عنصر تخیل در اینجا برجسته است؛ چون هنرمند پیش از آنکه با کتاب تصویرداری مواجه شود، تصاویر داستانها را در ذهن خود آفریده بود. شاهنامه فردوسی و مهمتر از آن آثار نظامی، بهویژه قصههایی چون «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «هفت پیکر» یا حتی «اسکندرنامه»، آفریننده همین تخیل قوی بود که بعدها در نگارگریها، مینیاتورها و سایر هنرهای مرتبط با کتاب بازتاب و جلوه پیدا کرد و نوعی پیوند میان ادبیات و هنرهای بصری برقرار ساخت. مجموعه این عوامل نشان میدهد که چطور ادبیات، پایهای برای پرورش خیال شده و به شکوفایی بسیاری از هنرهای دیگر کمک کرده است.
ما باید دو نکته مهم را در این زمینه مدنظر قرار دهیم. اول اینکه تصویرگری پیش از نظامی هم وجود داشته است، بهویژه همانطور که اشاره کردید در شاهنامه یا حتی آثاری که تحت تأثیر هنرهای شرق دور قرار داشتهاند. شاعران خراسان، یا شاعرانی از بخارا و سمرقند، با نگارگری چینی آشنا بودهاند. اما چرا نظامی بهصورت خاص به جایگاهی رسیده که او را در این عرصه تأثیرگذار میدانیم؟
دلیل آن به کارکرد روایی تصویر در قصههای نظامی بازمیگردد. تصویر در آثار او نقش کاربردی دارد. بهعنوان مثال، علت عاشق شدن خسرو و شیرین با دیدن تصویر آن دیگری آغاز میشود؛ یعنی تصویر، عامل عشق است. یا شخصیت شاپور که بهعنوان نقاش حضور دارد؛ این موضوع نشاندهنده تأثیری است که او به عنوان یک چهره هنری در قصه ایجاد میکند. این یعنی هویت دادن به نقاش و نقش، همچنین توصیف معماری مکانهایی مانند کاخ که در آن نقاشی اتفاق افتاده، جایی که نظامی کاخ خورنق را تصویر میکند و در هفت گنبد در هر گنبد از آن، تصاویری از زنان را توصیف میکند. این هنرهای تجسمی در آثار نظامی نهتنها در پیش چشم ما ظاهر میشوند، بلکه کارکرد و کنش روایی پیدا میکنند. در مقایسه با شاهنامه، چنین رویکردی در آن مشاهده نمیشود.
شما در شاهنامه صرفاً به مشاهده صحنهها میپردازید و انگار از زاویه دید سوم شخص داستان را دنبال میکنید؛ حالتی شبیه تماشای فیلم یا تلویزیون. ولی نظامی فراتر میرود و این تصاویر را تبدیل به ابزاری برای تأثیرگذاری میکند؛ به تلویزیون و تابلوی نقاشی کارکرد میدهد. او به روایت بصری عمق و معنا و کنش روایی میبخشد.
نظامی فضایی خلق میکند که با زیباییشناسی درهمآمیخته است؛ جایی که خواننده با رنگها، خطوط، و حجمها درگیر میشود. توصیف طبیعت، شب و روز، شخصیتها، یا المانهایی مثل اسبها و کاخها باعث میشود مخاطب کاملاً وارد این فضا میشود. به همین دلیل وقتی به او میگویند که لیلی و مجنون را بسراید، ناراحت میشود و میگوید من چه چیزی را باید توصیف کنم؟ اینجا بیابان است و فرصت توصیف کردن برایم محدود است. یعنی او دلش میخواهد فضایی در اختیار داشته باشد که بتواند بهراحتی نقاشی ذهنی خود را ترسیم کند. این فرآیند تأثیر شگرفی میگذارد، چرا که دریافتهای ذهنی ما را پس از تحلیل و درک کامل، به گونهای تصویرسازی میکند که گویی یک تابلو نقاشی زیبا جلوی چشممان قرار میگیرد. این معنا تبدیل به یک دریافت بصری قوی میشود.
حتی درباره نظامی گفتهاند که مثنویهای او یا داستانهایش، بیشتر شبیه نمایشنامههایی برای خواندن هستند، نه برای اجرا. در واقع، با خواندن آنها، خودتان صحنهها را با خواندن تان اجرا میکنید. به راحتی میتوانید این متون را مانند یک فیلمنامه یا نمایشنامه تصور کنید و همه جزئیات آن را دنبال نمائید. همانطور که گفتم، نظامی در عرصه تخیل اثری بینظیر دارد. انگار نگارههای نظامی بخشهایی از وجود ما شدهاند؛ همان چیزهایی که همگی در طول زندگی تجربه کردهایم و دیدهایم. خاطرات مشترکمان در آثار او نهفته است و از مرور و بحث درباره آنها میتوانیم بارها لذت ببریم.
به گزارش خبرگزاری مهر، دوره آموزش زبان فارسی توسط رایزنی فرهنگی کشورمان در جاکارتا و با همکاری اتاق ایران و دانشگاه اسلامی دولتی سونان کالیجاگا شهر جوگجاکارتا در دانشگاه این شهر افتتاح شد.
در این مراسم محمدرضا ابراهیمی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در جاکارتا گفت: ایران و اندونزی دارای اشتراکات فرهنگی و زبانی هستند و تاکنون از نتایج تحقیقات به عمل آمده، بالغ بر ۷۰۰ کلمه مشترک میان دو کشور وجود دارد.
وی افزود: آموزش زبان فارسی در کشور اندونزی کارنامه خوبی دارد و باید در این زمینه تلاش زیادی انجام شود.
رایزن فرهنگی کشورمان ادامه داد: در اتاقهای ایران علاوه بر آموزش زبان فارسی، برنامههای فرهنگی و هنری با همکاری دانشگاهها نیز اجرا خواهد شد.
مقامات دانشگاه نیز در نشست وبیناری با تقدیر و تشکر از اقدامات رایزنی فرهنگی ایران در بسط و گسترش زبان فارسی در دانشگاهها مطرح کردند که با توجه به اهمیت ایران در منطقه خاورمیانه و اشتراکات فرهنگی و دینی میان دو کشور علاقهمند هستیم با زبان و فرهنگ این کشور بیشتر آشنا شویم.
مدیران تحصیلات تکمیلی و دانشگاه خواستار همکاریهای علمی دانشگاهی با دانشگاههای ایران شدند. همچنین خلیله نرگس دانشجوی تحصیلات تکمیلی این دانشگاه و فارغ التحصیل ایران و تجربه دو ترم تدریس در این دانشگاه، آموزش زبان فارسی را در این دورهها بر عهده دارد.
