خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ جواد شیخ الاسلامی: «رسم شاعری: تدوین موضوعی بیانات آیت‌الله خامنه‌ای درباره شعر» کتابی است که توسط محمدرضا وحیدزاده، شاعر، نویسنده و پژوهشگر ادبی تدوین شده است. این کتاب در ۴۳۸ صفحه و ۱۲ سرفصل جداگانه، دیدگاه‌ها و آرای رهبر فرزانه انقلاب را درباره شعر و شاعری با دوستداران و علاقه‌مندان این عرصه به اشتراک می‌گذارد. «کلیاتی درباره شعر و شاعری»، «بایدهای شعر خوب»، «اهمیت شعر و کار ادبی تأثیرگذار»، «ارزیابی وضعیت شعر، از گذشته تا امروز»، «ارزیابی از وضعیت شعر انقلاب»، «راهکارهایی برای پیشبرد شعر انقلابی»، «شعر آئینی»، «درباره شاعران»، «خاطرات و تجربیاتی از شعر»، «شعر و شهرها و استان‌های ایران» و «درباره جریان‌ها و سبک‌ها و انواع ادبی» از جمله سرفصل‌های اصلی این کتاب است. همچنین محمدرضا سنگری و علیرضا قزوه برای این مجموعه مقدمه نوشته‌اند. وحیدزاده خود در بخش پایانی کتاب، به تبیین و تحلیل منظومه فکری مقام معظم رهبری در موضوع شعر و مقایسه آن با سایر نظریات و رویکردهای متداول در این زمینه پرداخته است.
از ویژگی‌های مهم کتاب رسم شاعری که آن را با دیگر کتاب‌ها درباره بیانات رهبری در حوزه شعر متمایز می‌کند، این است که یک شاعر آن را تدوین کرده و وحیدزاده تلاش کرده تمام منابع را برای تدوین نهایی این کتاب بررسی کند. به همین دلیل کتاب رسم شاعری کامل‌ترین کتابی است که بیانات رهبری در حوزه شعر را پوشش می‌دهد. وحیدزاده در مقدمه این کتاب به چالش‌هایی که برای انتشار این کتاب با آن مواجه شده اشاره کرده و از دردسرهایی که برای گرفتن مجوز پشت سر گذاشته سخن گفته که علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب رجوع کنند.
به بهانه ماه مبارک رمضان و دیدار شاعران با مقام معظم رهبری، گفتگویی با رضا وحیدزاده داشته‌ایم تا درباره این کتاب و نگاه رهبری به حوزه شعر با او صحبت کنیم.
مشروح این گفتگو در ادامه می‌آید؛
* آقای وحیدزاده کتاب شما شاید کامل‌ترین کتابی است که درباره صحبت‌های مقام معظم رهبری درباره شعر کار شده است. خیلی وقت‌ها مقام معظم رهبری در دیدارهایی غیر از دیدار با شاعران نکاتی درباره شعر و شاعران می‌گویند که این نکات از چشم خیلی از نویسندگان کتاب‌ها در این حوزه دور مانده است. در صورتی که شما پژوهش کامل و دقیقی روی تمام صحبت‌های رهبری درباره شعر داشته‌اید. درباره نحوه تحقیق و تدوین این کتاب توضیح می‌دهید؟
واقعیت این است که بیان کردن این موضوع برای من کمی دشوار است، چون صراحتاً صحبت کردن در این مورد ممکن است بوی خودستایی یا تعریف از خود بدهد و این برایم خوشایند نیست. اما از طرفی اگر آن را نگویم، واقعیت را نادیده گرفته‌ام. پس شاید بهتر باشد درباره جمع‌آوری و چاپ این کتاب نکاتی را بیان کنم. کتاب‌هایی که من تا امروز نوشته‌ام زیاد بوده و حتی تعدادشان از دست خودم هم در رفته است، اما شاید حدود ۱۳ یا ۱۴ اثر باشد. از میان این آثار، سه مجموعه شعر، سه مجموعه دیگر سفرنامه و بخش عمده‌ای از آنها پژوهشی در زمینه شعر، ادبیات، هنر معاصر و هنر مربوط به دوران انقلاب بوده است. اما باید بگویم هیچ‌کدام از آثارم تا امروز به اندازه این پروژه از من زمان، انرژی، توان و تمرکز نگرفته‌اند.
می‌توانم بگویم تدوین و انتشار کتاب «رسم شاعری» سخت‌ترین کاری بوده که تا امروز انجام داده‌ام؛ حتی در مقایسه با پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد یا دکتری. میزان انرژی و تلاشی که این پروژه از من گرفت بی‌سابقه بود.
* یکبار شنیدم گفته بودید اگر دوباره این کتاب را پیشنهاد بدهند، شاید قبول نکنید.
بله. می‌توانم بگویم این سخت‌ترین کاری بوده که امروز انجام داده‌ام؛ حتی در مقایسه با پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد یا دکتری. میزان انرژی و تلاشی که این پروژه از من گرفت بی‌سابقه بود. اما چرا این پروژه این‌قدر دشوار بود؟ مشقت‌هایی در مسیر وجود داشت که ابتدا اصلاً از آنها آگاهی نداشتم. اگر از همان ابتدا از این چالش‌ها خبر داشتم، احتمالاً تصمیم دیگری می‌گرفتم.
* از سختی‌هایی که در این مسیر داشته‌اید، برای‌مان بگویید؟
یکی از دلایل اصلی آن، وسواسی بود که در کار خرج کردم؛ شاید بتوان گفت حتی بیش از حد. با این حال، به نظر می‌رسد این جنبه از تلاش من چندان مورد توجه قرار نگرفت. یعنی کسی عملاً به این نکته دقت نکرد که چه میزان حساسیت و دقتی در این کار به‌کار گرفته شده است. درباره بیانات مقام معظم رهبری در حوزه شعر نمونه‌ها و آثار مشابه زیادی را دیده بودم که توسط افرادی مختلف کار شده بود. از آنجا که رهبر انقلاب نه‌تنها یک شخصیت سیاسی برجسته در نیم‌قرن اخیر محسوب می‌شوند، بلکه به‌عنوان یک حکیم و فرد صاحب‌نظر در حوزه‌های گوناگون شناخته می‌شوند، طبیعتاً بیانات ایشان اهمیت و توجه ویژه‌ای دارد؛ به همین دلیل، تاکنون کارهای زیادی درباره سخنان ایشان در موضوعات مختلف سیاسی، تاریخی و فرهنگی تهیه شده است. در حوزه شعر هم کارهایی شده بود و من همه آنها را مطالعه کردم. اما آن‌چه متوجه شدم این بود که عمده این کارها بیشتر جمع‌آوری صحبت‌های مقام معظم رهبری در یک موضوع خاص بوده‌اند؛ بعضی مرتب‌تر و منظم‌تر، برخی با ویراستاری بیشتر، و در برخی دیگر حتی عین متن سخنرانی‌ها به همان شکل آورده شده است. اما رویکرد من کمی متفاوت بود.
من تمام تلاش خودم را کردم تا همه بیانات رهبری درباره شعر را پیدا کنم و مطمئن شوم چیزی از قلم نیفتاده باشد. بعد از جمع‌آوری این موارد، سعی کردم آنها را به شکلی منسجم کنار هم بچینم؛ طوری که تقدم و تأخرشان به گونه‌ای باشد که انگار یک متن پیوسته و منظم را می‌خوانید.
* در رسم شاعری چه رویکردی درباره صحبت‌های رهبری داشتید؟ شما هم متن صحبت‌ها را بر اساس تقویم آوردید یا اینکه به صورت موضوعی کار کردید؟
ابتدا با نهایت وسواس تلاش کردم همه مطالب مرتبط با هر محور مشخص را جمع‌آوری کنم تا چیزی از قلم نیفتد. به‌عنوان مثال، اگر محور کار موضوعی مرتبط با «خیال در شعر» بود، به این دقت می‌کردم که رهبر انقلاب در چه مواردی به این بحث اشاره کرده‌اند. ممکن بود یک بار در سال ۱۳۷۳ هنگام دیدار با شاعران چیزی گفته باشند، بار دیگر در دیداری استانی به جنبه‌ای از این موضوع پرداخته باشند، و در جلسه‌ای دیگر توضیحات مفصل‌تری ارائه کرده باشند. تمام تلاش من بر این بود که این اطلاعات پراکنده را کنار هم قرار دهم و یک تصویر جامع و دقیق ارائه کنم. تمام تلاش خودم را کردم تا همه چیز را پیدا کنم و مطمئن شوم چیزی از قلم نیفتاده باشد. پس از جمع‌آوری این موارد، سعی کردم آنها را به شکلی منسجم کنار هم بچینم؛ طوری که تقدم و تأخرشان به گونه‌ای باشد که انگار یک متن پیوسته و منظم را می‌خوانید. مثلاً فرض کنید اگر دو صفحه درباره یک موضوع مطالعه کنید، پاراگراف اول ممکن است مربوط به سال ۶۵ باشد، دو خط بعدی اشاره‌ای به تغییرات سال ۷۰ داشته باشد، پاراگراف بعدی شامل نکته‌ای از سال ۹۰ بشود و سه خط بعدی هم متعلق به سال ۸۲ باشد. نتیجه نهایی، یک بحث کاملاً یکپارچه و پیوسته خواهد بود.
* آیا جملات را تغییر داده‌اید یا خیر؟
جملات تنها از لحاظ علائم سجاوندی دست‌کاری شده‌اند. هیچ تغییری در شکل جمله‌بندی‌ها نداده‌ام. تنها کلماتی که به دلیل حفظ قرینگی معنایی باید در متن قرار می‌گرفتند و جای‌شان خالی بود، اضافه کرده‌ام تا روشن شود که این تغییر از جانب ویراستار انجام شده است. جملات حتی تحلیل خاصی نیز نشده‌اند.
* برای اینکه کتاب یک مجموعه کامل از صحبت‌های مقام معظم رهبری درباره شعر باشد، چه کردید؟ به خصوص صحبت‌هایی که متعلق به چند دهه پیش هستند و به خوبی ثبت و ضبط نشده‌اند.
پیدا کردن برخی از این منابع واقعاً دشوار بود. برای مثال، شما می‌دانید که هر سال جلساتی با شاعران برگزار می‌شود، اما متن برخی از صحبت‌های این جلسات موجود نیست. گاهی مواردی است که می‌دانیم در فلان سال دیداری صورت گرفته، پس قطعاً صحبت‌هایی هم بیان شده، ولی دسترسی به آنها ممکن نیست. یافتن این موارد خود فرایندی طولانی و پرزحمت بود.
* این صحبت‌ها را پیدا کردید؟
بخش زیادی از آنها را، بله. با مراجعه به افراد و منابع مختلف توانستم به آنها دست پیدا کنم. در برخی مواقع، بخش‌هایی از این سخنرانی‌ها در سال‌های اولیه در روزنامه‌ها منتشر شده بود. اما باید بگویم پیدا کردن بسیاری از این صحبت‌ها یکی از سخت‌ترین و طاقت‌فرساترین بخش‌های کار بود. گاهی مواردی پیش می‌آمد که می‌دانستیم در یک دیدار به شعری اشاره شده است، اما هیچ متن یا فیلمی از آن وجود نداشت. مثلاً شنیده بودیم که در یکی از سخنرانی‌ها به شعری پرداخته شده، اما لازم بود آن را پیدا کنیم و همین خودش داستانی جداگانه داشت. به دست آوردن این مطالب، اضافه کردن آنها به منابع موجود و بعد استفاده از آنها در تدوین نهایی فرایندی بسیار طولانی و دشوار بود. بارها لازم می‌شد میان دفترها، نهادها و مجموعه‌های مختلف رفت‌وآمد کنم، با افراد مختلف صحبت کنم و از آنها کمک بخواهم. در نهایت کار کردن روی این کتاب برای من بسیار چالش‌برانگیز بود.
اهمیت شعر و هنر در نگاه اهل بیت (ع) به حدی است که بسته به شرایط، نوع مواجهه‌شان شامل محبت، سخت‌گیری، حمایت یا حتی مقابله متفاوت است. دقیقاً همین نوع نگاه را می‌توان در نگرش حضرت آقا هم مشاهده کرد.
* به عنوان کسی که بیشترین بررسی و مطالعه را روی بیانات مقام معظم رهبری در حوزه شعر داشته‌اید، می‌خواهم نگاه ایشان به مقوله شعر و ادبیات را تشریح کنید. نسبت رهبری و شعر چگونه است؟
وقتی به این مسئله نگاه می‌کنم، نزدیک‌ترین رویکرد به نگاه اهل بیت (ع) را در حوزه فرهنگ و هنر، در سیره مقام معظم رهبری می‌یابم. رفتار اهل بیت (ع) در مواجهه با اهل فرهنگ و هنر کاملاً متفاوت است با رویکرد آنها نسبت به گروه‌های دیگر مانند نظامیان، سیاسیون یا تاجران. برخورد معصومین با یک دولتمرد سیاسی با برخوردشان نسبت به یک دوستدار اهل بیت (ع) به طور بنیادین تفاوت دارد. همین تفاوت نگاه را می‌توان در رابطه آنها با شاعران و هنرمندان مشاهده کرد. اهل بیت (ع) میان کسی که فعالیت فرهنگی و هنری دارد و فردی که صرفاً زندگی عادی یا حرفه نظامی دارد، تمایز قائل می‌شوند. اهمیت شعر و هنر در نگاه اهل بیت (ع) به حدی است که بسته به شرایط، نوع مواجهه‌شان شامل محبت، سخت‌گیری، حمایت یا حتی مقابله متفاوت است. دقیقاً همین نوع نگاه را می‌توان در نگرش حضرت آقا هم مشاهده کرد. تأکیدی که ایشان بر فرهنگ و هنر دارند و فهم دقیقی که از اقتضائات این حوزه نشان می‌دهند، بارز و برجسته است. این رویکرد نه‌تنها منحصر به‌فرد بلکه الگویی شاخص و کم‌نظیر بین رهبران سیاسی و دولت‌مردان به شمار می‌رود. در تمام این سال‌ها، کمتر دیده‌ام مدیران فرهنگی یا مسئولان حکومتی چنین نگرشی داشته باشند. چنین دیدگاهی از سوی حضرت آقا ناشی از دانش عمیق و انسجام فکری ایشان در زمینه فرهنگ و هنر است. ایشان خود یک شخصیت فرهنگی برجسته هستند که این حوزه را به خوبی می‌شناسند. علاوه بر این، ارتباط عمیق‌شان با اندیشه‌های اهل بیت (ع) باعث شده تا این نوع نگاه را به شکلی بنیادین جذب کنند و در رفتار خود بروز دهند.
**
پیش از این در قالب همین پرونده گفتگوهایی با حجت الاسلام جواد محمدزمانی و شهاب مهری داشتیم که مشروح آن در پیوند زیر قابل دسترسی و مطالعه است:
* «مطالبات رهبرانقلاب در حوزه شعر توسط مسئولین محقق نشده است»
* «شعر خانواده‌محور موجب رضایت مقام معظم رهبری است»
* «شاعران غیرانقلابی هم شوق دیدار رمضانی با رهبر انقلاب دارند»
